Question

Қазақ тілі біліміне шет енген термин сөздер және олардың мағынасы мен анықтамалары

Answer 1

) Араб-парсы сөздері: а) ар, абырой, амал, адал, арам, әскер, әйел, дәулет, дәурен, зайып, зейін, күмән, қадыр, құрмет, қиял, құдай, Алла, молда, мешіт, шәкірт, хат т. с. с.; ә) аррахман, батил, жаһил, исбат, интинжа, мағмұр, мағрифат, мағишат, мәслих, латиф, ниһаят, салахият, тақриб, тахмин т. с. с.
2) Орыс сөздері: а) барқыт, бақалшік, бодан, болыс, закон, зауыт, кір, майыр, мәліш, ләпке, ояз, сияз, сот, старшын, самаурын, сома, партия т. с. с.; ә) виноват, визит, единица, занимайся, здравомыслящий, гуляйттау, миллион, картечь, номер, ноль, прошение, прямота, трагедия, такт, фабрик, электрт. с. с. Сондай-ақ Абай шығармаларындағы калька арқылы жасалған балама тіркестерді де (үміттің нұры - «светило надежды», суық ақыл - «рассудок холодный», қараңғы көңіл - «мрачная душа», жабыраңқы жазған сөз - «стих унылый» т. б.) осы топқа жатқызуға болады. 2. Мәдени және ғылыми қарым-қатынастар арқылы, әсіресе, Фердауси, Науай, Омар Хаям, Хафиз шығармаларымен енді. Мәселен, мектеп, мереке, емтихан, ғылым, ғалым, пән, медресе, қағаз, қалам, мағлұмат т. б. 3. Дінмен енген сөздер: шариғат, ораза, намаз, аруақ, ақырет, т. б. Міне, қазақ тіліне араб-иран тілінен сездер осьшдай үш түрлі жолмен келіп енді. Орыс тілінен қазақ тіліне сез ену сонау XVIII ғасырдан басталады.

Answer 2

Әуелгілерге анықтамалық және толықтыратын бірнеше қазақ тілі терминдерін беремін:

1. "Атау" Мағынасы: Бір объектінің, тұрғынын, пенінің немесе кездесетін нәрсенің атауы. Мисалы: "Қала", "балалар", "китап".

2. "Функция" Мағынасы: Математикада, бір мәнді басқа бір мәнге айналып тұратын ерекшелік. Мисалы: "Функция қарым-қатынасу жүйесі", "синус функциясы".

3. "Синтаксис" Мағынасы: Тілде жазу, оқу және анықтау күшінің қай жолмен жүретіндігі. Мисалы: "Синтаксис қателерін түзету", "түп синтаксисі".

4. "Парадигма" Мағынасы: Белгілі тілдің сөйлеу үлгісіндегі келесі құралдардың тізімі, сүздік. Мисалы: "Шығыс қазақшасының глагол парадигмасы", "ағылшын тілінің септік парадигмасы".

5. "Морфема" Мағынасы: Сөздіктік біріккендігін, оны түзететін, бірлескен, заттық еткен екіліктік немесе өздік жалғыз тілге керек бірлік. Мисалы: "Екі морфемадан тұратын сөз", "қолдау морфемасы".

6. "Транскрипция" Мағынасы: Бір тілді, сөйлемін, қатесіз, әріптер, ой беріп, оның дөңгелек ойларымен басқару, басып алу, жазу. Мисалы: "Ағылшын тілінің қазақша транскрипциясы", "ресми транскрипция".

7. "Лексика" Мағынасы: Бір тілге және оның аймағына жататын барлық сөздердің бұрышты үлгісі. Мисалы: "Қазақша лексика", "парақша лексикасы".

8. "Диалект" Мағынасы: Тілнің кейбір бөлшектерінде (кез келген елде, аудармада, ауқымда) пайда болатын, өзгерген тіл. Мисалы: "Оңтүстік қазақшасының солтүстік диалекті", "ағылшын тілінің британия диалекті".

9. "Коннотация" Мағынасы: Сөздің аса мағынаны арттырған немесе басқа түрлі байланыстарының болуы. Мисалы: "Қадірлі – жоқпын дегенде", "атын қалай айтып жатқанда".

10. "Семантика" Мағынасы: Сөздердің, сөйлемдердің және бөліктік үнделіктердің мағынасының білімі мен зерттеуі. Мисалы: "Семантика теориясы", "семантикалық анализ".

Бұл терминдерге қосымша анықтамалар берілген, бірақ кез келген терминге қатысты анықтама немесе толықтыратын сүзге қажет болса, мәлімет беруіңізді сұраймын.