Question

Тәуке ханның хандыгын басқарудагы кұкықтык жетістіктерін сипаттау.Қалай айтыңдарш ​

Answer 1

Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатты. Тарих дерегі сол кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек,Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел билеген кез - халық есінде « қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш берекелі заман болып қалды.

Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып, ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар Тәукені «Қазақ ордасының Ликургі» деп бағалайды.

Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.

Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып, қаусаған шал болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан қайтыс болды.

Answer 2

Тәуке ханның хандығын басқарудағы кұқықтық жетістіктерін сипаттау үшін айтылатын негізгі принциптерді қарастырайық:

1. Аділдік: Тәуке ханның хандығын басқаруда аділдік өзінің негізін табу керек. Жазбаша, аділдік саласында өтініштерді жасау, өзара жетістікті амалдау жөнінде бір бет-жұмыс жасау керек.

2. Шаруашылық: Тәуке ханның хандығын басқаруда шаруашылық принципін сақтау қажет. Халықты қорғау, жаратушының салдарын анықтау, жергілікті істерді жасау және хандығын сақтау міндетінді.

3. Қауіпсіздік: Тәуке ханның хандығын басқару механизмдерін қауіпсіздікті бақылау және қамтамасыз ету жүйесін жасау керек. Бұл мәселелерде сыбайлас құрылғылар жасау жөнінде марапаттамалар жасау керек.

4. Сыйымдылық: Тәуке ханның хандығын басқару үшін сыйымдылықты сақтау қажет. Хандықтың жасауына және басқаруына қатысуға шақыру жөнінде ашықтық жасау керек.

5. Толықтыру: Тәуке ханның хандығын басқаруда қатысушылардың қажетті мәліметтерді жасау жөнінде өзара созылыс жасау керек. Мағлұматтарды толықтыру жасау керек.

6. Қаржы көмек: Тәуке ханның хандығын басқаруда қаржы көмек беру қажет. Тамақтық, ерекше өнімдер жасау, жаратушылық істерді орнату және қаржыны қамтамасыз ету қажет.

7. Шетелдік қатарлық: Тәуке ханның хандығын басқаруда шетелдік қатарлықты талдау қажет. Басқа мемлекеттер мен хандықтармен байланысқан сыйлықтарды жасау, өзара келісімшарттарды қолдану және сипаттау қажет.

Тәуке ханның хандығын басқару жетістіктерін сипаттауды айтып беруіміз керек, бірақ маңызды нұсқаулардың талаптарын сақтап қойып, оларды жақсарту және орнату қажет.