Question

Сочинение по казахскому про Иртыш

Answer 1

Ертіс – бірнеше мемлекеттің аумағын кесіп өтетін, жалпы ұзындығы 4248 шақырымға созылып жатқан өзен. Оның атауының шығуына екі жарым мың жыл болған деп болжайды ғалымдар.

Ертіс сөзіндегі «ер» ежелгі түрік тілінде «жер» мағынасында болса, «тіс» - «тес» деген ұғымда болуы мүмкін. Яғни, жерді тесіп өту деген мағынаны білдіреді. Ал халық арасында осы өзен туралы мынандай кең таралған екі аңыз бар.

***

Қазынаға бай Алтай тауы қартайғанда артынан қалар ұрпағы болмайтынына қатты налаланып, Алатауға келіп, мұңын шағыпты. «Көл-көсір байлығымды мұра етіп қалдырар ұрпақ көрмедім-ау, мынау олжаны кімге тастаймын» деп ағыл-тегіл жылаған екен. Бір күні оның арманы орындалып, Ертіс атты ұлы пайда болады. Ерке болып өсіп келе жатқан Ертіс, Алтайдағы тастарды жарып өтіп, көп асыр салады екен. Бірде ол әкесіне келіп, «Әке, мен мына шағын аймаққа сыяр емеспін, мені босата гөр, еркіммен кетейін» дейді. Алтай қарт болса, ары-бері ойланып, арманы күлге ұшатын болған соң, ұлын қалайда жібермейін деп шешеді. Дегенмен, түн кезінде Ертіс, құстар келіп құлағына құйған Обь сұлуды іздеп, қашып шығады. Жолында тұрған тастарды жарып өтіп, кең далаға құлашын жайып, солтүстікке қарай бағыт алады. Екі құстың көмегімен сұлу Обьқа жолығып, Солтүстік Мұзды мұхит алабына қарай аяңдайды.

***

Ертеде ноғай халқының билеушісі қаза болып, оның екі ұлы мұрагерлікке таласады. Біреуі ақыл-парасатты болғандықтан, билікті өз қолына алуға шешім шығарып, екіншісін ханзада етіп тағайындайды. Бірақ бұл ханзадалыққа көңілі толмаған інісі хан болған ағасына қастандық жасамақ болады. Ойлағаны іске аспай, елден қашуға тура келеді. Ұзақ-ұзақ жол жүріп, ақыры суы арнасынан асқан, шөбі шүйгін, балыққа бай бір өзеннің маңына келіп тоқтаған екен. Тұрмысқа ыңғайлы болғандықтан, осы маңға тұрақталып қалады. Бірақ, қашқын деген аты бар оған артынан іздеп келушілер көп болады. Егер құдайы қонақ келіп тұрса, әйелі «адал нитпен келсеңіз, аттан түсіңіз» дегенді «Ер, түс!» деп екі сөзбен ишара білдіретін болыпты. Бәйбішенің сөзі елге таралып, халық өзенді Ертіс атап кеткен екен.

Answer 2

Иртыш - Алаштың түбегі, Оңтүстік Сібір және Қазақстан аймақтарының аңсайдық арасында алғаш рет тасқындалған көл. Көлемі мен уақыт бойынша бұрынғы жазылымдарда "Эрте", "Эртиш", "Эртиштің" деген атаулары аталады. Бірақ қазіргі заманда Иртыш деген атау басқа тілде де танымал.

Иртыш көлі Оңтүстік Сібір аймағының батысында болғанмен, ал Қазақстан жеріне тура келеді. Оның дайын сулары қосалқы балалар көмегімен, Енісей көлінен түзуліп, Караганды облысының түсіндіктеріне жетеді. Иртыштің жартысы ойшыл ақындардың өміріндегі романтикалық жағдайларын әзірлеген. Бүгінгі аймақтық аурухана орталығында Иртыш көлі туризм саласына тығыз білім беретін, көп білімді, әрекетті дамытатын жоғары білімді кездесетін кіші және көпеулі елдердің туристері сапасында болып табылады.

Иртыш көлі көпшілікті ақ жабайынылармен, жауынгерлермен жабысқан. Осы жауынгерлердің арасында балық орындаған көлдердің арасынан да шығады. Қазақстан жеріндегі Иртыш көлі көлдер арасында да ең тамыры алған. Оның бойы 4249 км, ауданы 171 000 км кв, деңгейі 20-35 м, диаметрі 5 км. Осы көлде 35 бірліктері орналасқан. Көлдегі бірінші бірлік Иртыш көлемінен кейінгі әлеуметтік бірліктер болып отырады. Сол біріктер орналасқан су шағыннан, су артықтығы жоғарылыстан, балықтардың бірлігіне дейін арта бастайды.

Иртыш көлінің қоныстануының қасиеттерінің арасында су температурасы, тығыздығы, денсаулығы, шылауы және таспеншілігі тереңдетілген. Оның судың температурасы маусымдарға бай, бірақ жазда аса тым күнге дейін көтеріліп, күзде кемейіп жатады. Қыста су температурасы төмендейді. Тереңдікті суы көлді түбегей қозғалады. Бірақ оның көлемінің жоғары тартушылығы артықтықты азайып кетуіне байланысты жоғары тартушылығы бір метрді табады. Тереңдікті суы көлдің артықтығына, бетіменшілігіне, көлеміне, тұрақтысына, балықтарының көлеміне, жоғары шылауына тәуелді.

Осы көлнің күміс песіндігі арасында Алашы көлемінен кейінгі ікінші орын алып отырады. Бірақ бұлдың арасында шылау орын алушы болатын су артықтығы болғандарында, шаршағының көлемі, ж