Question

Зар Заман – қазақ әдебиетіндегі кезең атауы. Аталған кезең Ресей империясының отарлау саясаты салдарынан Қазақ хандығындағы бұрынғы ел басқару жүйесінің жойылып, халықтың саяси, экономикалық және рухани езгіге ұшыраған тарихи уақытты сипаттайды. Алғаш Шортанбай Қанайұлы осы кезеңнің ауыртпалықтары туралы “Зар заман” атты зарлы толғау шығарып, ол ел ішінде кең таралды. Бұдан кейін басқа да ақындар осы тақырыпқа көптеген өлең-жырлар шығарды. Оларды қазақ әдебиетінзе «Зар Заман ақындары» деп атайды. Қазақ әдебиеті тарихындағы ірі тұлғалардың бірі Шортанбай Қанайұлы. Ол 1818 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан ауданында дүниеге келген. Ақын 63 жасында қазіргі Қарағанды облысының Шет ауданында қайтыс болған. Шортанбай Қанайұлының шығармасын алғаш зерттеген орыс зерттеушісі Радлов. «Зар заман» толғауы арқылы бір дәуірге ат Берген шығарманың астарынан көп нәрсені аңғарамыз» деп, отаршылдықтың қазақ ұлтына әкелген зияны туралы Радлов та айтады. Шортанбай әуелі бұрынан көп айтылып келе жатқан заманға қай заман екенін атап, ат қояды. Мынау ақыр заманда Алуан, алуан Жан шықты Арам, араз хан шықты Қайыры жоқ бай шықты Баяғыдан құбылып, бұзылып келе жатқан заман өзге заман екен. Бұл арада дін ұғымы мен ескі қазақ көзқарасы бір араға қосылғандай болады. Заманның жаман белгісі «Зар заман» ішінде көп айтылады Мұның өзі зар заман Зарлығының белгісі Ұл сыйламас атасын…. Қазы, болыс, хан қойды Некесіз туған шатасын… Сол заманның кезінде Қыз сыйламас шешесін Ер жеттім деп шаштасып… Бұның бәрі-заман бұзылғанның белгілері. Енді осы заманды бұзған кім? Бұған да ақын жауап береді. Заман қайтіп оңалсын… Байлар ұрлық қылады Көзіне малы көрінбей Билер жейді Параны Сақтап қойған сүрідей Сол себепті: Заманның түрі бұзылды Текеметтің түріндей Заманның зарын айтқан, ел келешегіне назаланған Шортанбай Қанайұлының еңбектерінің тақырыбы мен идеясы өз заманының қайғы, мұңы еді. Талдау тапсырмалары: 1.Шортанбай Қанайұлы өмір сүрген заман туралы не білесіңдер? 2.ХІХ ғасырда қазақ даласында қандай тарихи оқиғалар орын алды? 3. «Зар заман» өлеңінде ақын өткен заманның келбетін қалай суреттеген? 4. Заманның тарлығының белгісі өлеңнің қай жолдарында берілген? Өз сөздеріңмен түсіндіріп көріңдер. 5. Шортанбай ақын өлеңінің «Зар заман» аталу себебі неде? Жоғардағы сұрақтарға жауап бере отыра және қосымша мәліметтерді пайдаланып , шағын мәлімет жазыңдар! Дам 20 баллов

Answer 1

Шортанбай шығармашылығы ХІХ ғасырдағы қазақ өмірінің айнасы, әсіресе, кедей – кеншік, момын шаруаларының тұрмыс тіршілігінің шынайы куәгері.

Шортанбай жасаған заманда бұдан артық елі мен халқының қамы үшін адал қызмет ету акі талай. Біздіңше, халқының тағдырын ойлаған ақынның жарғақ құлағы жастыққа тиген жоқ. Ел-жұртының қасіретін арқалап, бойындағы бар күшін сол үшін сарп етті. Сол тұстағы қоғамның жай-жапсарына қарай әрекет жасап, жатпай-тұрмай халқын үгіттеп, ілгері жетеледі. Ел ішіндегі әр түрлі жетесіздіктерге, талан-таражға, алуасыздыққа, берекесіздікке, ойсыз опасыздыққа қарсы шықты. Әуелі өз елінің мінезін, мініп түзетпек болды. Жігерін оятып, тәуелсіздігі үшін аянбай күресуге шақырды. Оны ақын жақсы түсінді. Отаршылар мен оны қазақ жеріндегі сыбайластары билеген заманды ол халық басына түскен ақырзаман, елдің береке-бірлігін кетірген тар заман, жұрт болашағын тұйыққа тіреген зар заман деп өзінше қорытты.

Бұл заманның енді бір кесапаты ол халықты өзінің ғасырлар бойы қалыптастырған кәсібінен, тіршілік қамынан, үйреншікті, сүйегіне сіңген әдет-ғұрпынан, наным-сенімнен, иманнан, дағдылы ел билеу салтынан айырды.

Answer 2

1. Шортанбай Қанайұлы, Зар Заман кезеңінің басқару жүйесінің жойылған кезеңіні сипаттайды. Онда Ресей империясының отарлау саясаты қазақ хандығындағы бұрынғы ел басқару жүйесін жоюға әкелген тарихи уақытта көздары болды. Ол қазақ ханының басқаруды ұшырауға және халықты саяси, экономикалық және рухани езгіге ұшырауға арналған ақындардан бірі болып қалды.

2. XIX ғасырда Қазақстанда көптеген тарихи оқиғалар орын алды. Осы дәуірде Ресей империясы Қазақстан территориясында қазақ хандығының басқаруын жою үшін көптеген саяси және әскери операциялар жасады. Қазақ хандығының басқару жүйесін жою жолында қазақ қоғамының өмірінде әуесқой жыр жазушыларының жұмысы көбейді. Олар қазақ ханының тарихи ретінде көзге көрінбейтін жаңалықтарды жазды.

3. "Зар заман" өлеңінде ақын өткен заманның келбетін қалайды суреттеген. Шортанбай Қанайұлы "Зар заман" ақындары арқылы қазақ ханының басқару жүйесінің жойылуын және халықты саяси, экономикалық және рухани езгіге ұшырауын суретті. Онда заманның белгілерін пайдаланып, халықты қозғалту үшін суреттер жасады.

4. Заманның тарлығының белгісі "Зар заман" өлеңінің қай жолдарында берілген. "Зар заман" ақындарының суреттері, ертегілері, жазбалары және сөздері арқылы заманның тарихи жазбаларының қорытындысы берілген.

5. Шортанбай Қанайұлының "Зар заман" ақын өлеңінің аталу себебі оның қазақ хандығындағы саяси, экономикалық және рухани өзгерістерге қарсы келісуі мен халықты қозғалтуға әуесқой жыр жазуының нәтижесі. "Зар заман" ақындары қазақ ұлтының мазасын, мұңын және қолданылуын жоғары қойған.

Сізге қосымша мәліметтер керек болса, сұрау жасаңыз!